Στον απόηχο της εθνικής επετείου

Είναι συνηθισμένο πια κάθε χρόνο κοντά στην επέτειο της 25ης Μαρτίου να ανοίγουν οι συζητήσεις στους κύκλους των συναδέλφων εκπαιδευτικών για διάφορες πτυχές των γεγονότων που σχετίζονται με την εθνική γιορτή. Σχεδόν πάντα αναπτύσσεται ένας ιδιότυπος ανταγωνισμός ποιος θα επισημάνει μια ιστορική πτυχή που συνήθως ανατρέπει παραδομένες πεποιθήσεις, ενώ την «αιρετική» θέση διαδέχονται και αυτόματες αντιθέσεις, υπερασπιστικές της «παραδοσιακής» ιστορικής πεποίθησης. Οι αντιθέσεις αυτές θα ήταν πολύ γόνιμες και ενδιαφέρουσες, αν δεν ήταν προδικαστικά ιδεολογικά φορτισμένες σε σημείο που να καταντούν φορμαλιστικές και γι’αυτό – μοιραία- βαρετές.
Τέτοια είναι και η περίπτωση του «Κρυφού Σχολειού». «Ένας μύθος, ένας θρύλος το κρυφό σχολειό, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός… ονομαστά σχολεία και δάσκαλοι σε πολλές πόλεις και μεγάλα χωριά και…» (θα πει η μια πλευρά)
«Ζωντανό στοιχείο, απόδειξη του βασανισμένου Ελληνισμού και της δίψας του για το οξυγόνο της παιδείας, δεν μπορούμε να μιλάμε για αρχεία, πολύ περισσότερο για αποδείξεις για κάτι που είναι «Κρυφό» (η άλλη πλευρά).
Ας δούμε τα πράγματα νηφάλια. Οι μύθοι (και ενίοτε οι θρύλοι) γεννιούνται περίπου μέσα σε αυτές τις συνθήκες:

1. Συχνά διάφοροι θρύλοι τεχνητά δημιουργούνται για την εξυπηρέτηση μιας πολιτικής ανάγκης - για την ακρίβεια, την υπηρέτηση μιας συγκεκριμένης πολιτικής σκοπιμότητας.

2. Ένας μύθος-θρύλος αποτυπώνεται ως προϊόν μιας συλλογικής ανάγκης (λ.χ. εθνικής, κοινωνικής) για να διατηρηθεί και περισωθεί το περιεχόμενό του σε ένα ελεύθερο από χωροχρονικές δεσμεύσεις πεδίο αναφοράς. Ένας μύθος, ένας θρύλος είναι ένα κατεξοχήν τέτοιο λειτουργικό εργαλείο. Έτσι λ.χ και ο θρύλος του «Μαρμαρωμένου βασιλιά» προβλήθηκε ως σύμβολο θρύλου που αποτύπωνε την ανάγκη για παραμυθία από την απώλεια, ενώ εμπεριείχε και την επακόλουθη εθνική προσδοκία για ανακατάληψη της Πόλης και εθνική αποκατάσταση. Δεν επεδίωκε (προφανώς) την αποδοχή την «ιστορικότητας» του περιγραφόμενου γεγονότος, αλλά συντηρούσε τον εθνικό προσανατολισμό (την πρωτογενή εκδοχή της ανάγκης).

3. Συνιστούν συμβολική αποτύπωση (με αλληγορικό τρόπο, με γλώσσα και μορφή υπερβατική) ιστορικών, δηλαδή πραγματικών, αναμνήσεων, ψυχολογικών βιωμάτων (ατομικών ή κοινωνικών) ή επιθυμιών. Η αρχαία ελληνική μυθολογία (έχουν γίνει πολλές μελέτες) είναι γεμάτη από τέτοιες περιπτώσεις. Η ίδια όμως η απόσταση του χρόνου που διανύθηκε αλλά και η μετουσίωση των βιωμάτων αυτών στη «γλώσσα» του θρύλου δυσχεραίνει τη διανίχνευση της αληθινής βάσης αφετηρίας του.

Στην περίπτωση του θρύλου του «Κρυφού Σχολειού», σημασία έχει το πότε αυτός συγκροτήθηκε. Η απάντηση είναι το 1821 και τα πρώτα χρόνια του ελεύθερου εθνικού βίου. Μα η θρησκεία και η Εκκλησία (αν τη θεωρήσουμε ωφελημένη απ’αυτό το μύθο) είχε την ανάγκη τότε να υποστηρίξει τη φήμη της, την απήχησή της στο λαό ή την εξουσία; Μάλλον δύσκολα συνάγεται τέτοια πιθανότητα.
Μήπως περιγράφει την ορμή της θέλησης του έθνους να συντηρήσει την αυτοσυνειδησία του έστω και σε δυσχερείς συνθήκες (γι΄αυτό και το επίθετο «κρυφό») συμβολικό αλλά και ουσιαστικό ρόλο στην οποία έπαιξε η Εκκλησία, ο κλήρος και οι μοναχοί; Μπορεί δηλαδή να μην αποδίδεται με κυριολεκτικούς (δηλ. ιστορικούς ) όρους η πραγματικότητα, αλλά η συμβολική απεικόνισή της σε λόγο αλληγορικό (λόγο επομένως κατανοητό και στον απλό λαό) αποβλέπει σε μονιμότερη συλλογική ανάμνηση.

Στην τρίτη περίπτωση δεν είναι δυνατό να πιστοποιηθεί η ιστορικότητα της συμβολοποιημένης «ανάμνησης». Άλλωστε το ίδιο το περιεχόμενο του θρύλου («Κρυφό Σχολειό») βεβαιώνει –προεξοφλεί πως δεν είναι δυνατόν να γίνει κάτι τέτοιο, αφού ούτε αρχεία επίσημα υπάρχουν (δε μιλάμε για οργανωμένο κράτος–υπηρεσίες) ούτε μαρτυρίες, αφού αυτές θα ακύρωναν τη μυστικότητά του.

Τότε cui bono (επ’ωφελεία τίνος) συμπήχθηκε ο «ψευδής» κατά τ’ άλλα μύθος-θρύλος;

Αν η βάση προέλευσής του είναι λαϊκή (και όλα προς αυτό συντείνουν) τότε αυτονόητα διαφέρει και η οδός αξιολόγησής του απ’ ό,τι αν λχ. ήταν προϊόν μιας συγκροτημένης πολιτικής ή θρησκευτικής ομάδας. Προφανώς θα άλλαζε τότε και η νομιμοποιητική του βάση.